Likwidacja kopalń podziemnych jest ogromnym wyzwaniem dla administracji terenowej przejmującej obszary opuszczane przez przemysł. Wynika to między innymi z niebagatelnego wpływu jakie miało/ma górnictwo węgla kamiennego na krajobraz. Z jednej strony działalność górnicza daje człowiekowi materiał do produkcji energii elektrycznej i cieplnej, z drugiej jednak strony prowadzi do degradacji ekosystemów. Pod jej wpływem zmianom ulega nie tylko sam krajobraz, ale również system komunikacyjny, urbanistyczny oraz charakter użytkowania powierzchni. Co więcej, stwierdzono, że wiele terenów w regionach użytkowanych górniczo uległo zniszczeniu do tego stopnia, że dopiero po kompleksowej i zaawansowanej rewitalizacji będą zdatne do ponownego wykorzystania. Wnioskować zatem można, że rewitalizacja i rekultywacja zniszczonych w ten sposób terenów jest niezwykle trudna. Wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych nie jest procesem łatwym, jednakowoż nie jest to niemożliwe. Praktyka i doświadczenia wielu podmiotów zarówno tych w kraju jak i za granicą wskazuje, że jest możliwe nadanie obszarom pogórniczym nowego, mniej industrialnego „wyglądu” i nowych funkcji akceptowanych przez środowisko i wpisujących się w potrzeby gospodarcze oraz kulturowe społeczeństwa danego regionu.
Rewitalizacja terenów pogórniczych na terenie Polski południowej jest palącym problemem. Zajmujące się tym Ministerstwo Energii, zakłada przeznaczenie w latach 2019-2023 aż 5 miliardów złotych na działania związane z restrukturyzacją górnictwa węgla kamiennego, głównie rewitalizację terenów pogórniczych. Co więcej, w listopadzie br. przedstawiciele resortu energii poinformowali, że Ministerstwo Energii i Komisja Europejska są w trakcie rozmów dotyczących utworzenia kilkumiliardowego funduszu przeznaczonego na rewitalizację terenów pogórniczych.
REKULTYWACJA I REWITALIZACJA
Z punktu widzenia wykorzystania regionów użytkowanych górniczo ważna jest ich rekultywacja. Jest ona końcowym etapem działalności przedsiębiorcy górniczego, do którego zobowiązuje go koncesja wydobywcza. Jej nadrzędnym celem jest przywrócenie wartości użytkowych oraz przyrodniczych obszarom zdewastowanym i zdegradowanym przez człowieka. Kierunki rekultywacji powinny być podporządkowane sposobom późniejszego zagospodarowania, czyli rewitalizacji uważanej za kluczową formę przywracania wartości użytkowej terenom poeksploatacyjnym. Rewitalizacja nie dotyczy jednak przedsiębiorcy górniczego i nie została zdefiniowana w ustawodawstwie polskim. W literaturze specjalistycznej rewitalizacja oznacza łączenie w jednym procesie działań o charakterze technicznym, środowiskowym i społecznym, skutkujących poprawą stanu środowiska, przywróceniem porządku przestrzennego, ożywieniem gospodarczym oraz poprawą jakości życia lokalnej społeczności. Proces rewitalizacji nakierowany jest głównie na człowieka, tzn. na poprawę jego warunków życia między innymi poprzez uatrakcyjnienie zmodernizowanej przestrzeni, stworzenie nowych miejsc pracy oraz wypoczynku.
Niemniej jednak należy zwrócić uwagę, że za słowem rewitalizacja nie powinien stać tylko „remont”. Rewitalizacja terenu eksploatowanego przez górnictwo wymaga szczególnego działania nakierowanego na redukcję negatywnych skutków tej działalności oraz pełne wykorzystanie nowych form krajobrazu. Otóż krajobraz obszarów pogórniczych wyróżnia charakterystyczna i będąca efektem prowadzonej działalności specyfika. Tworzą go zespoły wyrobisk, zwałowisk, czy też infrastruktura kopalniana z wieżami szybów i stożkowymi składowiskami.
JAK MOŻNA ZMIENIĆ TERENY POGÓRNICZE?
Znanych i stosowanych kierunków adaptacji terenów pogórniczych do roli, które mają pełnić jest wiele. Wybór metody zależy od właściwości gruntu rekultywowanego, warunków glebowo-klimatycznych, względów ekonomicznych, technicznych i zapotrzebowania społecznego. Na terenie Polski przeważa perspektywa przywrócenia biologicznej produktywności obszaru w dosłownym tłumaczeniu terminu rekultywacja. Stąd wywodzą się kierunki tradycyjne, tzn. rolny, leśny. Według danych szacunkowych w Polsce grunty zdewastowane i zdegradowane rekultywowane są głównie w kierunku rolnym (49%), rzadziej zaś wybierany jest kierunek leśny (32%). Mniejsza popularność kierunku leśnego wynika z faktu, że procedury przekształcenia gruntu na leśny wydają się być trudniejsze, bardziej czasochłonne, pracochłonne, wiążą się także z większymi nakładami finansowymi. Warto jednak dodać, że nie wszystkie zniszczone tereny pogórnicze można rekultywować bezpośrednio. Przy silnych zanieczyszczeniach i dużej toksyczności gruntu zalecana jest rekultywacja specjalna. Dopiero po upływie lat obszary te mogą być przywrócone rolnictwu bądź leśnictwu.
Poza kierunkiem rolnym, leśnym, w literaturze i w praktyce można spotkać wiele innych propozycji metod adaptacji terenów pogórniczych. Jak się okazuje sposobów rekultywacji i zagospodarowania może być tyle ile pomysłów; kluczowe jest jednak, aby w procesie wyboru kierunku wziąć pod uwagę charakterystykę obiektu. Wśród alternatywnych sposobów adaptacji terenów pogórniczych wymienia się kierunek: wodny: np. spełniający funkcję kąpieliska, zbiornika retencyjnego, zbiornika wody pitnej,
rekreacyjny: np. plaże, obiekty sportowo-rekreacyjne, stoki narciarskie, teatry, kulturowy np. miejsca kultu religijnego, dydaktyczny np. muzea, skanseny, archiwa dokumentacji związanych z historią przemysłu, pomniki historii, parki kulturowe, przyrodniczy np. rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne, mieszkaniowy np. budownictwo mieszkaniowe, siedliskowe, socjalne, gospodarczy np. inkubatory przedsiębiorczości, sklepy, składowiska odpadów.
Zaznaczyć należy, że klasyfikację sposobów adaptacji terenów pogórniczych należy traktować elastycznie, a poszczególne kierunki można łączyć w dowolne kombinacje w zależności od charakterystyki obszaru wymagającego działań naprawczych. Doskonałym przykładem rewitalizacji terenów pogórniczych jest utworzenie na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku im. gen. Jerzego Ziętka. Powstający w latach pięćdziesiątych park został zaprojektowany przez profesora Władysława Niemirskiego, który uwzględnił uwarunkowania terenu i zadbał o zróżnicowany program. Według zamysłu projektanta park został podzielony na dwa rejony: pierwszy, cichy służący biernemu wypoczynkowi i drugi służący różnym aktywnościom. Na terenie parku wprowadzono funkcje zarówno o charakterze przyrodniczym, sportowo-rekreacyjnym, edukacyjnym, kulturowym oraz zaplecze gastronomiczne i noclegowe. Można tam znaleźć m.in. Śląski Ogród Zoologiczny z Kotliną Dinozaurów, Śląskie Wesołe Miasteczko, Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny, Planetarium Śląskie, Rosarium, Stadion Śląski, Galerię Rzeźby Śląskiej, Kolejkę Linową „Elkę”, Halę Wystaw „Kapelusz”, Parkową Kolejkę Wąskotorową, Kąpielisko „Fala”, Duży Krąg Taneczny oraz Śląski Park Linowy.
